Фарқи тафтиш аз аудит. Ҳадаф, вазифа ва намудҳои тафтиш. Ӯҳдадори ҳуқуқ ва масъулияти тафтишгар.

Максади тафтиш тарзу амалҳои шахсони мансабдор мебошад. Талабот ба  санҷишҳои аудиторӣ бештар барои ташкилотҳое муҳим мебошад, ки дар онҳо коргарон қатъан мувофиқи равандҳои тиҷоратии тасдиқшуда кор мекунанд. Санҷишгар аз рӯйи ҳуҷҷатҳои тамоюлӣ амалҳои кормандонро ҳангоми иҷрои раванди тичоратии мушаххас ошкор менамояд. Ҳоло санҷиши (аудити) раванди тартибдиҳии ҳисоботи мухосиботӣ ва андоз бештар пахн шудааст.

Санҷишгар масъулияти шахси мансабдорро нишон медихад. Аз рӯйи натиҷаи кори тафтишгар барои қабул кардани қарор оид ба вазифааш мувофиқат кардани шахси мансабдор, чавобгарии моддӣ ва ҷиноятии он маълумот ҷамъоварӣ намудан мумкин аст. Санҷишгар ҷанбаҳои сусти равандҳои тиҷо­ратиро ошкор менамояд. Аз рӯйи натиҷаҳои кори вай тағйир додани қоидаҳои равандҳо ё ҷиддитар намудани риояи талаботи марбут ба онхо  масъалгузорӣ мешавад.

Ҳуҷҷатҳои махсуси меъёрие, ки дар онхо талабот нисбат ба амали тафтишгар сабт шуда бошанд, вуҷуд надоранд. Фаъ­олияти санҷишгар бо ҳучҷҷатҳои махсусе, ки стандартҳои фаъолияти сачишгар ном гирифтаанд, ба танзим дароварда шудаст.

Тафтишгар фаъолияти молиявӣ ва хочагиро тафтиш мекунад. Санҷишгар ҳисоботи муҳосиботӣ ва молиявиро ме­санҷад. Вазифаи тафтишгар муайян кардани асоснокӣ ва максаднокии амали шахсони мансабдор мебошад. Вазифаи санҷишгар аз пешниҳод намудани ақидаи касбӣ оид ба ҳисоботи ташкилот иборат аст.

Тафтиш шахсони гунаҳгор ва сабабҳои амалҳои бесамар ва қонунвайронкуниро ошкор мекунад. Аз рӯйи натиҷаҳои тафтиш оид ба чораҳои таъсиррасони карорҳо кабул карда мешаванд, парвандаро ба мақомоти тафтишотӣ додан мумкин аст. Дар рафти санҷиш дар асоси меъёру қоидаҳои муқаррар­намудаи низомнома ба ҳисобгирии муҳосибӣ ва дигар ҳуҷҷатхои меъёрӣ мувофиқат кардани равандҳо санҷида мешаванд.

Аз рӯйи ҳуҷҷатҳои  санҷишие, ки ақидаи манфӣ доранд, дар бораи тағйир додани равандҳо дар мақоми  баҳисобгирӣ ва гардиши ҳуҷҷатҳои ибтидои карорҳо қабул карда мешаванд.

Меъёрҳои ахлоқиро санҷиш (аудит) баррасӣ намуда, нисбати шахсони мансабдор муайян намудани гунаҳкории он­ҳоро манъ мекунанд.

Давраҳои асоси ва методикаи гузаронидани тафтиш. тарзи тартибдиҳии санади тафтиш.

Раванди тафтиш якчанд давраи пайдарҳами тафтиш мебошад.

Давраи якум–тайёрӣ ба тафтиш то рафтан ба объект – омӯзиши маводди марбут ба объекти тафтиш. Интихоб ва дастурдиҳии мутахассисони ба бригадаи тафтишотӣ дохилшаванда.

Давраи дуюм – фаъолияти ибтидоӣ, ҷойи тафтиш, тартиб додани нақшаи супоришҳо барои бригадаи тафтишгарон ва нақшаҳои кории шахсӣ. Гузаронидани инвентаризатсияи ногаҳонии пурраи њама намудҳои дороиҳои моддӣ ва ҳисоббаробариҳо. Таҳқиқи маҷмӯии фаъолияти хоҷагии объекти тафтишшаванда бо иштироки мутахассисон.

Давраи сеюм – таҳлил ва баҳодиҳии нишондиҳандаҳои асосии фаъолияти молиявию хоҷагӣ дар асоси маълумоти тавозун.

Давраи – чорум тафтиши  амиқи ҳаматарафаи ҳуҷҷатии амалиётҳои хоҷагӣ бо ёрии усулу тарзҳои ба ҳамдигар ало­қаманди тафтишот.

Давраи панҷум – ҷамъбасткунӣ ва ба расмиятдарории маводди тафтиш, гурӯҳбандии вайронкориҳои ошкоргардида аз рӯйи фаслҳои санад, тартиб додани санадҳои ҷузъӣ ва гуногун, ведомостҳои шаклӣ (типӣ) ва махсуси вайронкориҳо ва навиштани санади асосии тафтиш.

Даври шашум – баҳодиҳии мазмуни натиҷаҳои тафтиши фаъолияти молиявию хоҷагӣ, тартиб додани пешниҳод оид ба беҳсозии кор ва муҳокима кардани он дар ҷой ва ташкилоти болоӣ.

Давраи ҳафтум – ташкил намудани назорат аз болои иҷ­роиши қарорҳое, ки аз рӯйи маводди тафтиш қабул карда шудаанд.

Ҳамин тариқ, ин давраи асосӣ ва пайдарҳамии тафтиши маҷмӯӣ аз нақшаи тафтиш, ки барои ҳамон сол бо тақсимкунӣ ба семоҳаҳо тартиб дода мешавад, оғоз меёбад. Вай эълон карда намешавад ва дар он шахсонеро, ки тафтиш мегузаронанд, номбар намекунанд.

Тафтиш давра ба давра ба нақша гирифта мешавад. Ду давраи асосӣ – таҳияи барнома ва нақшаи тафтиш мебошанд.

Барномаи тафтиш. Барои тафтиш фармоишгар супориш медиҳад. Фармоишгарон метавонанд маъмурият, соҳибмул­кони ташкилот, мақомоти давлатӣ бошанд.

Тафтишгарон супоришро гирифта, барномаи тафтишро тартиб медиҳанд, ки он фаслҳои зеринро дар бар мегирад: мақсади тафтиш, масъалаҳои тафтиш, воситаҳо ва шароитҳое, ки  барои гузаронидани тафтиш заруранд, муҳлат ва ҷойи тафтиш,  ҳайати тафтишгарон, шакли ҳуҷҷаткунонии тафтиш.

Барнома дар асоси маводди дастурии амалкунанда ва таҷрибаи андӯхтаи мақоми тафтишотӣ таҳия карда мешавад. Барномаро сардори мақоми тафтишотӣ ё фармоишгар тасдиқ мекунад. Дар барнома муқаррароти фаслҳои дар боло номбурдашуда муфассал нишон дода мешавад.

Нақшаи тафтиш. Дар асоси барнома тафтиш тартиб дода мешавад, ки он ба хусусияти ташкилоти мушаххас, сохтори идоракунии он, мавқеи географии амвол, реҷаи (графики) кор вобаста аст.

Нақшаи тафтиш бояд тавсифоти муайян дошта бошад.

Таъсирбахшӣ. Дар нақша бояд барои иҷрокунандагон, муҳлати чорабиниҳои тафтишотӣ дастурҳои аниқ мавҷуд бошад. Чунин нақша барои назорат бурдан ба самарабахшии кори тафтишгарон имкон медиҳад.

Аниқӣ. Масъалаҳои  барномаи тафтиш  дар нақша то ҳадде аниқ карда мешаванд, ки муҳлати иҷро ва таъйин намудани тафтишгаронро муайян намудан мумкин бошад. Масалан, дар барнома тафтиш кардани ҳолати нигоҳдории дорои­ҳои моддӣ, масолеҳи нимтайёр дар истеҳсоли анҷомнаёфта, маҳсулоти тайёр пешбинӣ шудааст; масъалаҳои барномаро дар нақша ба тариқи зайл инъикос намудан мумкин аст:

а) Тафтиш кардани бо анборҳо таъмин будани ташкилот ва ҳолати онҳо.

б) Ошкор намудани вайронкориҳо дар гардиши ҳуҷҷатҳои ибтидоӣ ва пур кардани қайдгиракҳои баҳисобгирии муҳо­сибӣ.

в) Тафтиш кардани риоя шудани тартиби муқарраршудаи дар анборҳо нигоҳдории маҳсулоти тайёр.

г) Ошкор намудани далели талафёбии маҳсулоти тайёр дар анборҳо.

д) Ошкор намудани нигаҳдории маҳсулоти ба ҳисоб гирифтанашуда.